علیرضا توانا
سیاست همسایگی برای جمهوری اسلامی ایران، به دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیک خاص آن، هم میتواند فرصت باشد و هم محدودیت. ایران در قلب خاورمیانه قرار دارد و با پانزده کشور مرز زمینی و دریایی دارد؛ این موقعیت جغرافیایی استثنایی به خودی خود ظرفیت بالایی برای توسعه روابط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ایجاد میکند.
از منظر فرصت، ایران میتواند از راهبرد همسایگی برای گسترش تجارت منطقهای استفاده کند و بازار کشورهای همسایه که ظرفیت بالایی برای صادرات کالاهای ایرانی دارد، میتواند بخشی از مشکلات ناشی از تحریمهای بینالمللی را جبران کند. افزون بر این، اتصال به کریدورهای ترانزیتی بینالمللی مانند شمال-جنوب و شرق-غرب امکان تبدیل شدن ایران به پل ارتباطی آسیا و اروپا را فراهم میآورد.
از جنبه سیاسی نیز، تعامل سازنده با همسایگان میتواند قدرت چانهزنی ایران در نظام بینالملل را افزایش دهد. نزدیکی فرهنگی و تاریخی ایران با بسیاری از کشورهای منطقه زمینه همکاریهای نرمافزاری، علمی و گردشگری را تقویت میکند اما در کنار فرصتها، محدودیتها و چالشهایی نیز وجود دارد.
بخشی از کشورهای همسایه ایران روابط پرتنش یا رقابتجویانه با تهران دارند؛ برای نمونه برخی تحت نفوذ قدرتهای فرامنطقهای قرار گرفتهاند و همین امر سیاست همسایگی را با موانعی روبهرو میکند. اختلافات مرزی، قومی و مذهبی نیز میتواند در برخی موارد به محدودیت بدل شود.
از سوی دیگر، تحریمها و فشارهای خارجی بر کشورهای همسایه، مانع از آن است که بتوانند به راحتی وارد همکاری گسترده با ایران شوند. همچنین بیثباتیهای امنیتی در برخی همسایگان، مانند افغانستان یا عراق، امنیت مرزهای ایران و امکان سرمایهگذاری بلندمدت را تحت تأثیر قرار میدهد.
در مجموع، سیاست همسایگی برای ایران همیشه یک شمشیر دو لبه بوده است. اگر با دیپلماسی فعال، مدیریت تنشها، اعتمادسازی و همکاریهای اقتصادی هدفمند همراه شود، میتواند به سکوی پرش ایران در شرایط تحریم و فشار تبدیل گردد. اما اگر صرفاً به رقابتها و اختلافات دامن بزند، به جای فرصت، به محدودیت بدل خواهد شد؛ اما با فعال شدن مکانیسم ماشه در سپتامبر ۲۰۲۵ و بازگشت تحریمهای سازمان ملل علیه ایران، شامل ممنوعیت تسلیحات، بازگشت محدودیتهای اقتصادی و حفظ فشار بینالمللی بر تهران، ایران دیگر نمیتواند به آسانی روابط اقتصادی متنوعی با کشورهای منطقه شکل دهد زیرا بسیاری از کشورها از ریسک تحریم ثانویه میترسند و اگر برخی همسایگان از تهران فاصله بگیرند یا تعهدات با قدرتهای بزرگتر داشته باشند، همکاری منطقهای قطعا دستخوش فشار حداکثری خواهد شد.
